"Gençlerimizin ve bizlerin Dünya'yı
ve Dünya Tarihi'ni doğru okuyabilmesi ve anlayabilmesi için ülkemizde Tarih
dersleri Buluşlar Tarihi, Ekonomi Tarihi ve Sosyoloji Tarihi adlı başlıklarla
ayrı ayrı olarak okutulmalıdır."
Henkel - Unilever - Procter&Gamble
Birinci
ve İkinci Dünya savaşları sırasında, Sanayi Devrimi'nin etkisi ile gelişen
sektörler arasında yaşanan çıkar çatışmaları sonrası firmalar kılıçlarını
kuşanarak kendi aralarında büyük bir mücadelenin içine girdiler. Dünyaya ekonomik
olarak egemen olmayı amaçlayan iki büyük dünya savaşında göz ardı edilen en büyük gerçek,
firmalar arasında yaşanan bu mücadelelerdir. Elbette ki büyük savaşlara sebep olan
diğer unsurların göz ardı edilmemesi gerekir, ancak tarihsel sürecin anlatımında
bu şirketlerin rekabet mücadelesinin sıradan insanlardan saklandığı kanaatindeyim.
Günümüz toplum hayatını şekillendiren en önemli olgulardan birisi tükettiğimiz ürünlerdir. İkinci Dünya Savaşı'nda Adolf Hitler'in Dünyaya yaşattığı Nazi Travması'ndan “Yahudi halkından gaz odalarında sabun yapıldı.” sloganı ile çıkan Dünya basınını incelerken, batılı firmaların nasıl sabun sektöründen deterjan sektörüne geçtiğini incelemekte de çok önemli faydalar var.
Bu yazı,
günlük hayatımızda kullandığımız ürünlerin ve
firmaların tarihi, ekonomik ve sektör ürün gelişim süreçlerinin
karşılaştırmalı analizi yapılarak ve özetlenerek derlenmiştir.
Yaşadığımız
dünyada bu firmaların gerçek olan öyküleri şöyledir.
Procter&Gamble
şirketinin tarihi kızları ile evlenen İngiltere'den göç eden mum üreticisi
William Procter ve İrlanda'dan gelen sabun üreticisi James Gamble’ a
kayınpederlerinin ortak olun önerisi ile başlar. 1837 yılında ABD’de büyük
ekonomik kriz yüzünden yüzlerce banka kapanır. Bu iki ortak batmakta olan
Amerika’nın ekonomisini kurtararak tarihe geçerler.(1)
Yani
P&G şirketi olmasaydı ABD ekonomisi bugün belki de olamayacaktı.
1862 Amerikan
İç Savaşı sırasında Kuzey ordularının sabun ve mum ihtiyaçlarını karşılaması
için Procter&Gamble'a birkaç ihale verilir. Askerlerin evlerine bu
ürünlerle dönmeleri de ürünleri yaygınlaştırır. 1879’da kurucunun oğlu James
Norris Gamble, daha ucuz olan beyaz renkte bir sabun geliştirir. Diğer ortağın
oğlu Harley Procter ise sabununun ulusal piyasada reklamını yapar. Haftalık
gazete Independent' a yüklü miktarlarda bütçe ayırarak reklam verirler.(1)
Bu sırada
Avrupa Ülkesi olan Almanya’da benzer konularda başka çalışmalar yapılmaktadır.
1876
yılında Fritz Henkel, Almanya'nın Aachen
kentinde Henkel & Cie adlı çamaşır tozu fabrikasını kurar. Ürettiği çamaşır
tozuna kısa bir süre sonra "Henkel'in Ağartıcı Sodası" adını verir.
Henkel piyasaya
atılır atılmaz da gazete ve dergilerde ürününün reklamını yapmaya başlar; 1907
yılının Haziran ayında gazetelere verdiği küçük ilanlarla müşterilerine
"bir- seferlik kaynatma ile, zahmetsizce, çitilemeden bembeyaz pırıl pırıl
çamaşır" sağlayan yeni bir çamaşır tozu hazırlar. İçerdiği en önemli
bileşikleri olan Perborat ve Silikat'tan adını alan PERSIL’dir.
O zamanlara
göre muazzam sayılan bir milyon markı bulan reklam bütçesiyle Henkel, kendi
kendine çamaşırı yıkayan dünyadaki ilk deterjanın piyasada tutunmasını sağlar.
Böylelikle Almanya'nın günlük bir gazetesinde tam sayfa bir ilan verir ve beyaz
güneş şemsiyeleriyle bembeyaz giysiler içinde büyük kentlerin kalabalık
caddelerinde dolaşan adamlardan bir ekip kurarak bir kampanya başlatır.
Bu
kampanya çok başarılı olur. Cirosu altı yıl içinde 50 misli artarak 30 milyon
markı bulur. Bu çamaşır tozu Birinci Dünya Savaşı'ndan kısa bir süre önce
Avrupa'nın hemen hemen tüm ülkelerinde "Persil bleibt Persil"
(Persil, her zaman Persil'dir) reklam sloganıyla satılmaktaydı. Henkel böylece
Avrupa kıtasının en büyük deterjan üreticisi olma payesine erişir.(2)
Procter
and Gamble Amerika’da devam ederken 1890 yılına geldiğinde 30’dan fazla farklı
çeşitte sabun satmaya başlar. Önce Cincinnati dışına Kansas City'ye, Amerika
sınırları dışında da Kanada'nın Ontario kentine taşınırlar. Ar-ge
laboratuvarlarında yoğun olarak çalışarak yepyeni ürünler üretirler.
Bu
tesisler ABD’nin ilk ürün geliştirme laboratuarlarındandır. Giysi ve bulaşık
yıkamak için toz şeklinde üretilen Ivory Flakes, çamaşır makineleri için
üretilen ilk sabun Chipso, ilk sentetik ev deterjanı Dreft ve Amerika'nın
mutfak alışkanlıklarını değiştiren bitkisel ilk margarin Crisco bunlardan
bazılarıdır.(1)
İngiliz
Unilever firması ise 1910’lar-1920'lerde
çalışmalarına başlar. Eylül 1929'da Lever Brothers ve Hollandalı
margarin üreticisi Margarin Unie ile
birleşmesi ile kurulur. Palmiye yağı hammaddesini Batı Afrika’ dan elde
eden bu firmalar, margarin ve sabunu bu
hammaddeden üretirler.(6)
Almanya’da
büyümeye devam eden Henkel ise çamaşır sodasıyla elde ettiği başarı sonrası 1878
‘de Düsseldorf’a taşınır. Varlığını uluslararası alanlarda geliştirerek Avusturya'da
ilk satış ofisini açar. 1893 yılında İngiltere ve İtalya ile ilk iş
bağlantılarını kurar.(4)
Henkel, 1903
yılında Hans Schwarzkopf tarafından üretilen ve Schwarzkopf marka adını alan ilk toz şampuanı da piyasaya sürer.(3)
Henkel de
Procter and Gamble firması da başından beri bir aile işletmesi olmuştur. Fritz
Henkel oğluna ticari eğitim aldırır; Procter and Gamble firması ise çocuklarını
kimyager ve işletmeci olarak yetiştirerek firmalarında beraber çalışmaya devam
ederler.
1912
yılında, Düsseldorf-Holthausen da Henkel’in ürettiği deterjan Persil'in üretimi
19.750 tona, toplamda üretim hacimleri ise 49.890 tona yükselmiştir. Çalışan
sayısı 1.024 ‘e ulaşmıştır. Çalışanların yaklaşık olarak yarısı ise kadındır.(4)
Henkel, 1922
de Almanya'da ilk yapıştırıcısını üretir.(3) Deterjan paketlerini yapıştırma
ihtiyacından doğan bu yeni sektör Henkel’e bu alanda gelecek endüstri
sanayiinde ayrıca bir yıldız olarak kalmasına sebep olacak bir yenilik
olacaktır.
11 Ocak
1923 tarihinde Fransa ve Belçika askerleri Rhineland’ ı işgal eder(4). (1919
Versay Antlaşması'nın hükümlerince (I. Dünya Savaşı'nda yenilen) Almanya'nın
Batı Almanya'daki Fransız, Belçika ve Hollanda sınırında yer alan askerden
arındırılmış Rhineland bölgesine asker konuşlandırmasını yasaklamıştı.
Antlaşma -Amerika Birleşik Devletleri de dâhil olmak üzere- Müttefik birliklerin
bölgeyi işgal etmesini öngörüyordu.) (5)
Henkel
kendi ihtiyaçları için yapıştırıcı üretmeye devam ederken piyasada bu yönde de
ihtiyaç olduğunu görür ve araştırma teknolojilerini bu yönde ilerletmeye
başlar.
1924’e
gelindiğinde Amerika’da Procter and Gamble şirketi pazar araştırması bölümü
kurarak, tüketicilerin tercihleri ve tüketim alışkanlıklarının belirlenmesi
üzerine çalışır. Bu tarihteki ilk pazar araştırma organizasyonlarındandır.(1)
Kurulan
laboratuar gelecekte pazarlama endüstrisinin çığırını açan ilk laboratuar
olarak anılacaktır. Günümüz pazarlama ve reklam sektörünün gelişim temelleri böylece
burada köklü olarak atılmış olur; toplum ve tüketim davranışlarını inceleyen
ilk araştırma laboratuarında insanların sanayi ürünleri ve tüketim ürünlerine
yönelik davranış bilimleri arasındaki ilişkilerde bilimsel olarak incelenir.
"Reklam
ve pazarlamayla ürünlerimizi insanları kullanmaya, tüketmeye nasıl ikna ederiz?"
sorusunun cevapları alınacak ve toplumda koşullu tüketim ihtiyaçları
oluşturulmaya başlanacaktır.
Unilever
1930'larda iş gücünü büyütür ve yeni girişimlerle ürünlerini Afrika ve Latin
Amerika'da piyasaya sunar. İkinci Dünya Savaşı sırasında Avrupa'da Nazi işgali
yüzünden Unilever Avrupa'da ticaret yapamaz.
1943 yılında
TJ Lipton, Birds Eye veBatchelors Bezelye, Canners 1944 yılında Pepsodent
gibi markaları satın alır. 1945'ten sonra Unilever' in Lever Brothers ve TJ Lipton ürün
satışlarında azalma başlar. Sonuç olarak
Unilever’a bağlı ortaklıklar yönetim ve satış politikalarını Amerikan
yönetimine bırakırlar. (6)
Henkel de
2. Dünya Savaşı sırasında savaş esirleri şirketi için çalışır. 16 Nisan 1945
tarihinde, Amerikan askerleri Henkel'in Düsseldorf sitesini işgal ederler. 20
Eylül 1945 tarihinde, Henkel ailesinin beş üyesi ve Yönetim Kurulu ve Denetleme
Kurulu yedi üyesi gözaltına alınır.
Daha
sonra Henkel’e yapıştırıcılar, P3 ve su-cam, sabun ve deterjanlar, ayakkabı
cilası ve 1946 yılında da Duisburg Matthes & Weber soda mevcut hammaddesini
işlemek için izin verilir. 1949 yılında, Schwarzkopf tarafından üretilen
Schauma şampuan Almanya lansmanında en başarılı şampuan olur.(4)
Procter
and Gamble 1945 yılında 350 milyon dolarlık bir şirket haline gelmiştir.
Ürünler ABD ve Kanada'da çok tutulur. İlk denizaşırı yatırımları da
İngiltere'deki Thomas Hedley&Co. Ltd. şirketinin alınmasıdır. 108 yıllık
tarihin ardından P&G, 1946 yılında Ivory sabunundan beri en önemli icadı
olan Tide deterjanını piyasaya sürer ve büyük bir başarı yakalar. Bu büyük
başarı şirketin sadece başka ürün serilerine değil, dünyanın diğer ülkelerine
de hızla yayılması için gerekli finansal desteği sağlar.
Tide
deterjanının ardından ilk fluoridli diş macunu Crest, Amerikan Diş Hekimleri
Birliği'nden daha önce görülmemiş bir destek alarak piyasanın lideri olur.
Şirketin kâğıt özü üretme teknolojisi, tuvalet kâğıdı ve kâğıt havlu
alanlarında da gelişmesini sağlar.(1)
Unilever firması ise 1950'ler-1960'lara
gelindiğinde 1954 yılında İngiltere'de Sunsilk, 1957’de de Dove markasına ve
üretimlerine ABD’de başlar.1957’de Unilever Birds Eye adı ile dondurulmuş
gıdaların tam sahipliğini alır. 1961’de de ABD merkezli bir dondurma işi satın
alarak devam eder.(6)
1954
yılında, Henkel, iştiraki Dreiring ile Fa sabun adında yeni bir tuvalet sabunu
ürünü geliştirir. 1970'den itibaren Fa markasına deodorantlar, duş jelleri ve banyo
köpüğü ekler ve Fa tuvalet sektörünün en bilinen markalarından biri olur.(4)
Procter
and Gamble yani P&G 1961 yılında Pampers ürününü piyasaya sunarak tek
kullanımlık bebek bezini resmen icat etmiş olur. Şirket, var olan markalarını
da geliştirir ve yeni yiyecek-içecek kategorilerine adım atar. Bu alandaki en
büyük hamle, 1963 yılında Folger's Coffee' nin satın alınması ve çamaşır
ürünleri alanındaki başarısını ilk yumuşatıcısı olan Downy ile pekiştirmesi ile
devam eder. Ancak en önemlisi, şirketin gelişmekte olan uluslararası pazara
yoğunlaşmasıdır. Yeni coğrafyalardaki başarısının ancak o ülke toprakları
üzerinde çalışmaktan geçeceğine inanan şirket, önce Meksika'da, ardından Avrupa
ve Japonya'da çalışmalara başlar.(1)
Unilever’in
1960'larda çamaşır sabun ve yemeklik yağlar kurumsal kârının yaklaşık yarısına katkıda
bulunmaktadır; ancak sarı yağlar ve Procter & Gamble’in deterjan ve sabun
ürünleri ile artan rekabeti üzerine Unilever’i durgun pazarda çeşitlendirme
yapması için zorlar. Bunun üzerine 1971 yılında Unilever’ in Müttefik
Tedarikçileri İngiliz merkezli Lipton Ltd. adlı şirketi satın alır.
1970'lerin
sonuna gelindiğinde satın almalar yoluyla Unilever Batı Avrupa dondurma
pazarının yüzde 30’una kavuşur. 1980 itibariyle sabun ve yemeklik yağlar karının sadece % 40’ına katkıda bulunmaktadır.(6)
1969
yılında Henkel Pritt markası ile dünyanın ilk sopa şeklindeki tutkalı olan
yapıştırıcıyı tanıtır. 1969 yılında ofis ve kırtasiye malzemeleri sektöründe
Pritt ihracatı ile Henkel en yaygın küresel marka haline gelmeye aynı yıl
başlar. Vernel kumaş yumuşatıcı ve enzim Persil 70 merkezli bir biyoaktiflede
ortaya çıkar.(4)
Procter
and Gamble firması 1980 yılına gelindiğinde dünyanın 23 ülkesinde varlığını
sürdüren ve satışları 1945'tekine oranla 35 kat artarak 11 milyar dolara ulaşan
bir firma olur.(1)
Unilever
1986 yılında başka pazarlara açılarak dünya cilt bakım pazarındaki konumunu
güçlendirir. 1989 yılında, Unilever Calvin Klein Kozmetik, Faberge ve Elizabeth
Arden’ı satın alır. (6)
Henkel,
1984 yılında, Yapıştırıcılar ve Yüzey Teknolojileri iş sektörlerine entegre
olur. 1995 yılında Kozmetik şirketi Hans Schwarzkopf GmbH’u satın alır. 1996
yılında Henkel Thiem Otomotiv, National
Starch ve Kimya Şirketi satın alarak büyümeye devam eder. 2004 yılında Dial Corporation firmasını satın alması tarihindeki en büyük
satın alma olur. 2004 yılında Henkel
aynı zamanda bir Amerikan kozmetik şirketi satın alır. İleri Araştırma
Laboratuvarları (ARL)'nda geliştirilen ve pazarlanan saç kozmetiğidir.(4)
Unilever’in
1990’lara kadar şirketin ABD'deki bölümünün adı Lever Brothers adını taşıdı.
New Jersey‘de bir merkezi vardı ve New York Park Avenue üzerinde bir gökdelende
bir varlığını sürdürmekteydi. 1996 yılında Unilever İngiltere operasyonlarında
Elida Gibbs ve Lever Brothers’la birleşir. Ayrıca önemli ölçüde varlığını
genişleterek Amerika Birleşik Devletlerinde şampuan ve deodorant pazarında büyüyecek
yeni satın almalar yapar. 1997 yılında ise Unilever’in özel kimyasallar bölümü
satılır. 1998 yılında şirket sürdürülebilir bir tarım programı kurar.(6)
Procter
and Gamble firması ise 1980-2000 yılları arasında küresel bir şirket haline
gelir. 1980 yılında 150. kuruluş yılına yaklaşırken, tarihinin en kapsamlı
büyüme atılımına hazırlanır. Orta Batı'da küçük bir ortaklık olarak kurulan
şirket, Amerika'nın en büyük çokuluslu kuruluşlarından biri haline gelir.
Şirket,
sağlık alanında varlığını 1982 yılında Norwich Eaton Pharmaceuticals ve 1985
yılında Richardson-Vicks şirketlerini satın alarak ortaya koyar. Kozmetik ve
parfüm alanında ise '80'lerin sonunda ve 90'ların başında Noxell, Max Factor ve
Ellen Betrix'i satın alarak kendisini kanıtlar. Bu yeni markalar, şirketin
küreselleşme planlarını hızlandırır. Özellikle de Richardson-Vicks ve Max
Factor, P&G'nin uluslararası varlığını büyük ölçüde güçlendirir.
Bu yeni
küresel gücü kullanan şirket, dünya çapında bir araştırma-geliştirme ağı
oluşturarak ABD, Avrupa, Japonya ve Latin Amerika'da Ar-Ge üsleri kurar. Bu
yapılanma sayesinde, gerçekten dünya markası haline gelen Pampers,
Always/Whisper, Pantene Pro-V, Tide, Ariel, Crest, Vicks ve Oil of Olaz gibi
markalarla piyasa liderliğini yakalar.
P&G,
2001 yılında Bristol-Myers Squibb Co.'dan saç boyaları ve saç bakımı sektöründe
dünya lideri olan Clairol işini alır.Ürün portföyünde aralarında Pampers, Tide,
Ariel, Always, Pantene Iams, Crest ve Pringles gibi güçlü markaların olduğu 12
adet milyar dolarlık markası bulunan şirket, büyümeye, 2003 yılında Wella AG'nin
kontrol hisselerini alarak ve 2005 yılında Gillette şirketiyle birleşerek devam
eder. Bu birleşme, şirketin marka sayısı 17 olan milyar dolar'lık marka
portföyüne 5 marka daha ekler. P&G bugün 80 ülkedeki 138,000 çalışanıyla
140 ülkedeki dünya tüketicilere hizmet etmektedir.(1)
Unilever
2000 ve 2008 yılları arasında küresel istihdam raporunda yer alan bilgilere
göre küresel işgücü sayılarını 295.000 den 174.000 ‘a düşürerek % 41 oranında
azaltır. Nisan 2000'de Unilever yeni satın almalar ve en iyi dondurulmuş gıda
ürünleri edinimi ile ölçeğini artırarak Knorr ve Helmann gibi markaları
portföyüne ekler.
Bu işlem
dünya iş tarihinin ikinci en büyük nakit satın alımı olur. Anlaşmada Avrupa
düzenleyici onayı karşılığında, Unilever Oxo, Royco ve Batchelors gibi tanınmış
markalarını devreder. Aynı yıl dünya çapında hardal ve ürünleri firmalarını da
satın alır.
Unilever
2001 yılında gıdalar için ve Ev ve Kişisel Bakım ürünleri olmak üzere iki
bölüme ayrılır. 2002 yılı Eylül ayında şirketin özel yağ ve gıda şirketlerinden
bazılarını satar. Mayıs 2007'de sürdürülebilir bir şekilde tüm çay kaynaklarını
işlemek için ilk büyük ölçekli şirket haline gelir. Lipton Yellow Label çayları
da bu guruba dâhildir.
Eylül
2009 yılında Unilever cilt temizliği ve deodorantlarda kendi kategorisinde
liderliğini güçlendirir. Örneğin Radox, Badedas ve Duschdas gibi markalar da
dahil olmak üzere, Sara Lee Corporation ile kişisel bakım konularında iş yapmak
için anlaşır ve anlaşmayı 6 Aralık 2010 tarihinde tamamlarlar. (6)
Unilever,
Persil markasını sadece İngiltere, İrlanda, Okyanusya ve diğer pazarlarda marka
olarak kullanırken, anlaşmaya bağlı olarak Fransa hariç Avrupa’da Henkel
tarafından kullanılmaktadır.(4)
Henkel
Firması ürünlerinde çevre ve temizliğe dikkat ederken doğaya ve insanlara daha
az zarar verme üzerine stratejiler belirler. Bu stratejilere uygun etkinlikler
ve koordinasyonlar planlar. 5 Mayıs 2011 tarihinde Hindistan’da Jyothy Laboratuvarlarının
% 50,9 hissesini satın alır. 2008
yılında, Henkel KGaA firması Henkel AG & Co. KgaA adını alır.
2010
yılında Henkel "Marka ve teknolojilerde bir dünya lideri" olarak yeni bir kurumsal tasarım vizyonu
alarak, kendini yeniden tanımlar.(4)
Yaşadığımız
yüzyılda bu alanlarda birbirine rakip olan sektör firmaları tablosu aşağıdadır.
- Temizlik ürünlerinde Henkel, Unilever, Procter & Gamble ve Reckitt Benckiser ile
- Güzellik ürünlerinde Henkel, Unilever, Procter & Gamble ve L'Oréal ile
- Kimyasal ve yapıştırıcı bölümünde ise Henkel’in çok rakibi bulunmamakla beraber ana uluslu rakipleri Bostik ve HB Fuller firmalarıdır. (4)
Deterjan
ve temizlik ürünleri bu çağda günlük hayatımızda en fazla tüketilen ürünlerdir.
Petrol ve ürünleri ise dünyanın bu ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Batı'nın bu
bağlamda Petrol ve üretimine yarayan ürünlerini kontrol altında tutma amacı ile
İsrail’i ve halkını Ortadoğu’ya sürmesi tezi, ekonomik tezlerle
karşılaştırıldığında maalesef teorik olarak bizi doğruya götürmektedir.
Çünkü;
Deterjan, petrol türevlerinden elde edilen, temizleme, arıtma özelliği bulunan,
toz, sıvı veya krem durumunda olabilen kimyasal bir madde, bir arıtıcıdır.
Deterjanın,
kelime anlamı kir sökücü olup sabun dışındaki temizleyicilerin tümünü kapsar.
İlk deterjan üretimi 1917 yılında Alman kimyacı Charles Frederick Gunther tarafından elde edilmiştir. Gunther, naftalini
alkilleştirerek elde ettiği maddeyi sülfonlamış ve böylece ilk deterjanın aktif
maddesini elde etmiştir. Bunu sonraki yıllarda özellikle Alman kimyacıların
araştırmaları takip etmiş ve 1932
yılında Henkel'in Fewa ve Procter and Gamble'ın Dreft markalarıyla
piyasaya çıkardığı yağ alkolü sülfatı bazlı deterjanlar ilk deterjanlar olarak
tarihe geçmiştir. Bugün batıda üretilen deterjanların %50-60'ı endüstride ve
temizlik amacıyla büyük kuruluşlarda, %25-30'u temizlik amacıyla evlerde ve
geri kalanı kozmetik ve kişisel bakım ürünlerinin formülasyonlarında
kullanılmaktadır.(7)
Bu
bilgiler ışığında dünyanın temizlik sektörü, evrimlerle yeni hammadde petrolle gelişen
sanayi sonucunda sabundan deterjana geçerken 2. Dünya Savaşı sırasında Alman
Bilim adamlarının neden Yahudi Halkı'ndan sabun yapmaya çalıştıkları ile ilgili
tezlerini anlamakta zorluk çekmiyoruz. Günümüz Almanya hükümetinin ve Avrupa
Birliği'nin, İsrail’in Filistin'e yönelik zalim politikalarına karşı,
çekincesiz kalmadan hak ve hukuk iddia ettiklerinde İsrail'i neden
desteklediğini de anlamış oluyoruz.
Gençlerimizin
ve bizlerin Dünya'yı ve Dünya Tarihi'ni doğru okuyabilmesi ve anlayabilmesi
için ülkemizde Tarih dersleri Buluşlar Tarihi, Ekonomi Tarihi ve Sosyoloji
Tarihi adlı başlıklarla ayrı ayrı olarak okutulmalıdır. Var olan Tarih Eğitimi
dersleri müfredatı, eğitim sistemimizin
yaptığı en büyük eğitim hatalarından biridir.
Bu
yazının birinci bölümüdür. İkinci bölümde bu sektörün Türkiye ve toplum yapısı
üzerindeki ekonomik, tarihsel ve kişisel gelişim süreçleri ele alınarak
incelenecek ve derlenecektir.
Duru Çağlayan, 07.02.2015, Sonsuz Ark, Çırak Yazar
Yararlanılan Kaynaklar:
Görseller:
